موزه ها و آب انبارها، قلعه ها، منازل تاریخی

موزه ها

موزه نصیر (جنب امامزاده ابوالعلی):
موزه فرهنگ و هنر استاد نصیر در سال ۱۳۹۱ خورشیدی افتتاح شد. این موزه به نام استاد زین‌العابدین نصیر، پدر و بنیان‌گذار مدارس نوین تفرش نام‌گذاری شده است و در کنار مقبره‌ی وی قرار دارد. موزه‌ فرهنگ و هنر با تلاش خانواده این استاد و میراث فرهنگی استان مرکزی دایر شد. در این موزه یادگاری‌ها و عکس‌های قدیمی مدارس تفرش و معلمان پیشکسوت، آثاری در زمینه خوش‌نویسی و کنده‌کاری روی چوب، اشیای اهدایی و همچنین آثار مفاخر این شهر در معرض نمایش قرار گرفته‌اند.
این موزه برای آشنایی هرچه بیشتر همشهریان و سایر هموطنان بازدیدكننده با تاریخ پربار فرهنگی و علمی تفرش ایجاد شده است احداث این موزه با همکاری مهندس ابراهیم نصیر با اعتباری بالغ بر۵میلیارد ریال تجهیز و راه‌اندازی شده است.

موزه مردم‌شناسی میرشکرایی تفرش:
در خانه تاریخی میرشکرایی که از بناهای تاریخی دوران قاجار و اوایل پهلوی به‌شمار می‌رود، دایر است. این خانه را خانم سور السادات میرشکرایی، فرزند سید موسی خان که از اربابان و مالکان تفرش بود، در حدود ۲۰۰ سال پیش بنا کرد. البته روایتی دیگر از نوادگان میرشکرایی است که بیان می‌کند این خانه را میرزا شکرایی وزیر کریم خان زند ساخته است. این بنا در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. خانه میرشکرایی دارای دو طبقه و دو حیاط مرکزی و پشتی است. این خانه از ورودی، هشتی، اتاق‌های خدمه، میانسرا و فضاهای تابستان‌نشین و زمستان‌نشین تشکیل می‌شود. در طبقه‌ی دوم بنا، ایوانی با چهار ستون مدور، سرستون‌های گچی و تزیینات کنگره‌ای وجود دارد. در سال ۱۳۸۰ مرمت و بازسازی این خانه آغاز شد و برای تبدیل شدن به موزه مردم‌شناسی تفرش در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت. این موزه به نام پدر مردم‌شناسی ایران، محمد میرشکرایی که از فرزندان این خاندان است، نامگذاری شده است. مجموعه موزه شامل وسایلی از زندگی مردم این شهر مانند علم‌های عزاداری با قدمت زندیه و اشیای دیگر برای آشنایی بازدیدکنندگان با تاریخ تفرش می‌شود.

آب انبارها

آب انبار بلور:
اين بنا در دوره قاجاريه به همت ميرزاحسين وزير ملقب به بلور از افراد خير تفرش در محله زاغرم شهرستان ‌تفرش ‌احداث شده و 600 متر مربع زيربنا دارد و از آجر, سنگ , آهك و گچ در ساخته شده است .اين آب انبار از مخزن 2 بادگير در شرق و غرب , پاشويه و محوطه بيروني تشكيل شده و بخش ورودي ومحل برداشتن آب آن با طاق نمايي كه با آجرهاي قرمز وآبي‌لعابدار و تزئينات رسم بندي تزيين شده پوشش يافته است.در قسمت مخزن آب انبار 12 ستون اجري و 18 رابط متصل به ديوار با 20 گنبد خانه كوچك بر فراز ستونها قراردارد كه قطر اين ستونها به يك متر مي‌رسد. اين بنا كه تا 4 دهه پيش از آن بعنوان يك بناي عمومي وهمگاني‌استفاده مي‌شد امروزه به يكي ازجاذبه هاي تاريخي شهرستان تفرش تبديل و به ثبت رسيده است. آب‌انبار بلور محله فم تفرش، اثري به جا مانده از دوره قاجار است آب‌انبار بلور در كوچه بلور محله فم تفرش واقع شده است. اين بنا در نزديكي تكيه زاغرم، مسجد جامع ششناو، گرمابه فم و همچنين امامزاده محمد فم قرار دارد. اين بنا براي تامين آب اهالي محل به ويژه در تابستان بوده است.به‌سبب نبود سندي دال بر تاريخ بناي اين آب انبار نمي‌توان تاريخ دقيقي براي آن در نظر گرفت؛ ولي با توجه به سبك و سياق ساخت و بناي اطراف آن، به احتمال بسيار، بناي مورد نظر مربوط به دوره قاجار مي‌باشد و تا دهه 1340 خورشيدي از آن استفاده مي‌شده است و پس از انجام لوله‌كشي آب آشاميدني در شهر مذكور به تدريج رونق افتاده است. بنا به قول اهالي سازنده بنا و باني آن حلاج ميرزا حسين ملقب به بلور بوده است.به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران، سردر و راه پله پاشير آب انبار در ضلع شمال شرقي بنا تعبيه شده است و در حد وسط هر يك از اضلاع غرب و شرق يك بادگير بنا گرديده شده است و به جهت جلوگيري از ورود حيوانات و افراد متفرقه به محوطه آب انبار در سه سمت بام بناي فوق ديواري خشتي و گلي بنا شده است. 12 ستون، 18 جرز، 20 گنبد و همچنين 2 غلام گردش مخصوص هوا، اسكلت و فضاي اصلي مخزن آب انبار را تشكيل مب دهد.تمام جرزها و ستونهاي آب انبار با تيرهاي چوبي به يكديگر كلاف كاشي شده‌اند يك راه پله جهت تشخيص ميزان آب و نيز در مواقع ضروري جهت لايروبي و انتقال نقاله و رسوبات به بيرون استفاده مي‌كرده‌اند و عمده مصالح بكار رفته در اين شامل خاك، خشت، گچ، آهك، چوب، آجر و سنگ مي‌باشد.تزئينات اين آب انبار شامل تزئينات آجري و نيز رسم بندي بر سردر ورودي پاشير و همچنين در بخش فوقاني دو بادگير بنا شده است.سه صفت عمده معماري اين بنا به ترتيب عبارتند از: 1- ساخت يك دستگاه گردش با پنج دهانه با فاصله‌هاي معين نسبت به هم در هر سمت شرق و غرب مخزن كه رابطه بين ساقه بادگير و فضاي مخزن به منظور هدايت و تقسيم برودت هوا و تهويه بوده است.2- استحكام گنبدهاي بيست گانه سنگي و كلاف كشي ستونها و جرزها به وسيله تيرهاي چوبي3- ساخت قسمهاي راه پله پاشير “پاشويه” و پله‌هاي بيست و يك گانه همراه با ديوار طرفين و نيز سقف كه همه از سنگ ساخته شده است.بناي عام‌المقنعه آب انبار در تاريخ 1378/5/23  به شماره 2336 در فهرست‌ آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. در حال این این اب انبار توسط بخش خصوصی تبدیل به رستوران سنتی بلور شده و پذیرای گردشگران و مسافران می باشد.

قلعه ها

قلعه هاي گبري يادگار دوران قبل از اسلام درمنطقه تفرش که به همين نام مشهور هستند ديگرمراکز واماکن تاريخي اين شهر مي باشد . اين آثار تاريخي تفرش متعلق به دوران قبل از اسلام است که مصالح به کار رفته در اين قلعه ها سنگهاي لاشه وگل بوده و هيچ هنر زيبا و باظرافتي درساخت آنها به کار نرفته است . مساحت قلعه ها متفاوت مي باشد و معمولا با چند برج محصور شده اند که هدف از ساخت آنها براي مقاصد نظامي اهالي ساکن در اطراف اين قلعه ها بوده است. امروز پس از گذشت صدها هزارسال ساخت وسازهاي مسکوني اين قلعه ها نيز مورد استفاده مسکوني پيدا کرده اند و کم کم رو به تخريب هستند.
در كوه ها و قله هاي مرتفع تفرش كه همانند حلقه اي اين منطقه را محصور كرده اند، قلعه هايي با اهدافي متفاوت ساخته شده است.اين قلعه ها به دوران بعد از اسلام تعلق دارند و هيچ ارتباطي با قلعه هاي قديمي (قلعه گبري) ندارند.
از اين قلعه ها مي توان به قلعه هايي بر فراز كوههاي “دو برادران” ، “امجك” ، “گندم كوه” ، “بندر” و ” توس نوذر” اشاره كرد.جالب اينجاست كه برفراز هريك از اين قلعه ها (غير از توس نوذر) مي توان با وسايلي مانند آتش با يكديگر ارتباط برقرار كرد و هر چهار قلعه در ديد يكديگر هستند.

قلعه دکتر حیدری:
در شمال تفرش و فی ما بین باغ ها و زمین های کشاورزی و در پایین کوه زیبای گندم کوه قلعه زیبا به نام قلعه حیدری با ۴۸۰ سال قدمت دیده میشود. قلعه دارای چهار برج زیبا در چهار گوشه قلعه است. در داخل قلعه سه باغ که باغ اول و دوم مربوط به ساختمانهای اعیانی بسیار زیبا و درختان زینتی و درختان میوه و باغ سوم مربوط به نوکران و کنیزان و اسب سواران بوده ودور تا دور قلعه را چهار طرف، باغ های بسیار زیبا با درختان گوناگون احاطه نموده اند. دو حلقه چاه در داخل قلعه برای مشروب ساختن باغ های داخل برای آنکه بتوان از قلعه و اطراف آن استفاده بهینه برای عموم انجام گردد، وجود دارد. قلعه و باغهای اطراف دارای چهار سند رسمی منگوله دار و برق های (سه فاز و تک فاز) آب لوله کشی شهری،  تلفن و گاز رسانی در شرف انجام می باشد.
قلعه حیدری از آثار تاریخی شهرستان تفرش است که در محوطه شهر واقع شده است. این قلعه متعلق به دوره قاجار بوده و هم اکنون در اختیار دکتر حیدری می باشد. این قلعه شامل چند باغ و بناهای متعدد است که برای گردشگران جالب و دیدنی است.

تپه قلعه:
بر اساس بقایای استخوان های انسانی و قطعه سفال های دوره ایلخانی در ساختار مدور مركز محوطه، تپه قلعه خلچان یك برج خاموشی از دوره ایلخانی بوده است. این یافته از این نظر مهم است كه همواره در بین ایران شناسان، شناخت دقیق نحوه تدفین زرتشتیان در دوره اسلامی مورد بحث فراوان بوده است. به غیر از نمونه برج های خاموشی متاخر دوره قاجار در یزد، كرمان و ری، برج خاموشی تپه قلعه خلچان تنها برج خاموشی تاكنون كشف شده از دوره اسلامی در ایران است. شباهت ساختاری این برج خاموشی دوره ایلخانی با نمونه بندیان ازدوره ساسانی، استمرار معماری برج های خاموشی از دوره ساسانی تا دوره ایلخانی را نشان می دهد. مطالعات استخوان شناسی به منظور تاریخ گذاری و تعیین جنسیت و مطالعات خاك شناسی محوطه در حال انجام است وانتظار می‌رود فعالیت‌های باستان شناسی صورت گرفته در تپه قلعه خلچان بتواند در روشنگری بخشی از تاریخ ایران در دوره اسلامی موثر واقع شود.

 

قلعه توس نوذر:
با يك هدف نظامي ـ استراتژيك و در مكاني كاملا غير قابل نفوذ ساخته شده است كه دست يافتن به آن تقريبا غير ممكن بوده است.اين قلعه كه امروزه ديگر تخريب شده است، بسيار كامل بوده و داراي مكانهاي ديدباني كاملا مسلط، انبار آذوقه، مخزن آب و اتاق هاي متعدد بوده و مكان آن در گردنه “خرازان” واقع شده است.

قلعه گندم كوه:
هدف از ساخت قلعه گندم كوه، بيشتر يك انبار ذخيره بوده كه توسط لوله هاي سفالي به پايين كوه مرتبط مي شده است. قلعه در اصل یک قلعه نیست ، بلکه به منظور انبار ساخته شده است . مورد مصرف این انبار به هیچ وجه معلوم نیست .زیرا با کشف لوله های سفالی که این انبار را به پایین کوه مرتبط می کند ، این سوال به وجود آمد که محتویات انبار چه می توانسته باشد ؟اگر آب بوده باشد ، چگونه به بالای کوه هدایت می شده و مصرف آن چگونه است و ایده دیگر می توانسته یک سیلوی گندم باشد که بی ارتباط با نام کوه نیست !
کوه گندم کوه از کوه‌های استان مرکزی می‌باشد که در شمال شهر تفرش قرار دارد. این کوه مخروطی شکل ۲۱۵۶ متر ارتفاع دارد و تقریباً از تمام نقاط شهر قابل رؤیت می‌باشد.
به گفته افراد کهنسال شهر، به این کوه «گندم کوه» گفته می‌شود چون از فراز گردنه خرازان، این کوه مانند یک خرمن بزرگ گندم و تپه‌های مجاور آن همچون انبوهی از خرمن و گندم‌های کوبیده نشده است.

چهار طاقی کبوران : 
چهار طاقی بهاران یا «چهار طاقی کبوران» مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان تفرش، بخش مرکزی، دهستان بازرجان، روستای بهاران واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۲۱۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. شاخص ‌ترین ویژگی گردشگری روستای کبوران تقویم خورشیدی آن است. تقویم خورشیدی در واقع تنها بنای چهارطاقی استان مرکزی است. این بنا مربوط به دوره قبل از اسلام است و کاربرد نجومی داشته و هنوز هم کاربردی است. با ارتفاع 3.5 متر قدیمی ترین تقویم خورشیدی استان به شمار می ‌رود که همچنان سالم است، اما به مرمت فوری نیازمند است. اهالی روستا از سایه ستون ‌ها به موقعیت سال و زمان پی می ‌بردند. این بنا بر فراز روستا واقع شده و موقعیت مکانی و کاربردی آن ارزش خاصی به آن داده است. در بیان رمز و راز بنا آنکه اگر در نخستین صبح زمستان و هنگام طلوع خورشید در محل بنا حضور داشته باشید، صحنه بی نظیری که مشابه آن در هیچ کدام از روزهای سال مشابه آن اتفاق نمی افتد را خواهید دید. در این روز سایه ستون جنوب شرقی بنا، دقیقاً بر روی نبش ستون شمال غربی می افتد. گفتنی است ابعاد تمام ستون ها مساوی نیستند و این موضوع جالب، به دلیل خطا نیست بلکه دقت و پیچیدگی بنا را می رساند. جهت بنا نیز دقیقاً در محور شمال-جنوب و شرق-غرب می باشد و همسو با شمال مغناطیسی است. این چارتاقی در ابتدای ورودی روستای کبوران و در روی تپه شنی واقع شده و اخیراً با هزینه اهالی این روستا این تعمیر شده است. بنا از لاشه سنگ، آهک، گچ و ساروج ساخته شده است. در کنار آن قبرستان قدیمی روستا که مربوط به دوره قبل از اسلام و هنوز تعدادی از قبور کهن آن سالم است، نیز جالب توجه است. قلعه چهار برج روستا نیز در کنار این بنا واقع شده است.

کاروانسرای خانک: کاروانسرای خانک از آثار تاریخی مربوط به دوران صفویه است که در دهستان خرازان در روستایی به نام خانک در شهر تفرش واقع شده است. این کاروانسرا نیز در خرداد ماه سال ۱۳۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.

قلعه مراد سلطان متعلق به دوره زندیه در بازرجان:

منازل تاریخی:

خانه های تاریخی نظامی گنجوی در روستای طاد

منزل میرفخرایی: در يكي از كوچه باغهاي محله آب دكان تفرش بقاياي خانه اي متعلق به دوره قاجار که 200 سال قدمت دارد وجود دارد كه به نام خانه ميرفخرائي معروف مي باشد و در فهرست آثار ملي ايران با کد 4877 و در تاريخ 19/12/1380 به ثبت رسيده است.منزل فوق از سه بخش حياط واحدهاي معماري پيرامون حياط و قطعه باغي تشكيل يافته و داراي دو درب اصلي در دو جهت شمال و غرب مي باشد.از در شمالي ميتوان به طور مستقيم به حياط وارد شد كه در سه سوي شرق غرب و جنوب آن واحدهاي مسكوني و خدماتي قرار گرفته اند هيچ يك از ساختمانها و واحدهاي مذكور از نظر طرح نقشه و نماي دروني وبيروني نسبت به يكديگر تشابه ندارند طبقات همكف و اول ظرف شرق بنا از اتاقها و حجره هايي تشكيل شده است.
از در سمت غرب بنا مي توان وارد دالاني شد كه مسير اصلي ورود به داخل منزل مي باشد. از همين مكان و از طريق يك گذر به درون باغ گام گذاشت محوطه باغ در ضلع جنوبي منزل قرار داشته و توسط ديوارهاي خشتي و گلي محصور شده است.
در ضلع جنوب و جنوب شرقي بقاياي اتاقهاي نشيمني يك برج و در كنار آن اتاق پذيرايي مشاهده مي شود راه ورود به برج و اتاق پذيرايي از طريق دالاني كوتاه و راه پله اي ميسر مي شود. در سمت غرب حياط بقاياي ايواني وجود دارد كه رابط بين اتاقهاي مجاور مي بوده است سقف اين قسمت با تيرو پرتو و به شيوه توفال كوبي ساخته شده اند كه در روي توفالهاي اتاق مجاور ايوان سوره توحيد و تعدادي نام اشخاص و همچنين تاريخ 1278 با مركب مشكي به رشته تحرير در آمده است.
تزئينات بناي فوق شامل گچبري نماي داخلي تعدادي از اتاقها شامل دور طاقچه ها دور بخاريها و جرزها مي باشد. همچنين از چوب نيز به عنوان آرايه به روش توفال كوبي در سقفها استفاده شده و از آجر به شيوه خفته و راسته در نماي بروني ساختمان واقع در شرق حياط بهره برده اند. بناي فوق منتسب به جد پدري مقام معظم رهبري مي باشند.

منزل ميرزاعباسقلي خان مير پنج (مير پنجه): از ميان بسيار اندك منازل تاريخي باقيمانده در شهر تفرش مي توان به بناي فوق اشاره نمود كه در محله زاعزم واقع مي باشد منزل فوق از ساخته هاي دوره قاجاريه به محسوب مي شود اشعاري كه در سقف شاه نشين و نيز سقف طبقه اول نگاشته شده تاريخ ساخت بنا را 1286 ه.ق عنوان نموده است ميرزا عباسقلي خان مير پنج كه خانه مذكور به نام او معروف مي باشد نايب الحكومه محال اصلي بنا از جهت شمال آن مي باشد اين ورودي داراي دروازه دو لنگه و چوبي است كه از طريق آن مي توان به دالاني وارده شده درميان اين دالان يك فضاي تقسيم كنند همانند هشتي وجود دارد كه از آن راهي به طرف شرق و حياط خلوت و رشته راه پله اي براي دسترسي به بام قرار دارد .حياط بنا مستطيل شكل و در ميان آن حوضي سنگي تعبيه شده است ضلع غرب حياط فاقد سازه بوده ولي در سه سمت ديگر واحدهاي خدماتي و اتاقهاي نشيمن و پذيرايي قرار دارند در جنوب حياط يك اتاق مركزي و بزرگ وجود دارد كه در سمتهاي چپ و راست آن يك ايوانچه و اتاقي تك دري بنا شده است. ايوان نامبرده رابط بين اتاق تك دري حياط و اتاق مركزي مي باشد اتاق پذيرايي نور مورد نياز خود را از طريق يك ارسي بزرگ كه در سمت شمال آن قرار دارد تامين مي نمايد.
شاه نشين منزل ميرزاعباسقلي خان بدون شك نمونه بديع وبارز اين بناست. اين قسمت در مركز ضلع شرقي واقع شده كه بر روي قسمتي از شبستان زيرزمين بنا شده است. در چپ و راست شاه نشين يك دالان و در مجاورت هر دالان نيز اتاقي سه دري با الحاقات جانبي بنا شده اند. از دالان سمت راس مي توان به اتاق سه دري شاه نشين و ديگر متعلقات وارد شد. سقف شاه نشين مرتفع ترين سقف اين مجموعه بوده كه با استفاده از تيرهاي چوبي بسيار قوي و همچنين تخته هاي صيقل خورده آنرا پوشانده اند از ديگر ويژگيهاي اين شاه نشين وجود ارسي بزرگ و بلندي همراه با شيشه هاي رنگي است كه نور اين بخش را تامين مي نمايد.
تزئينات ساختمان نامبرده را مي توان در قالب گچبريهاي گوناگون وگچ كاريهاي فراوان در سر در دالانها در شاه نشين و نيز در اتاق پذيرايي واقع در سمت جنوب جويا شد موضوع اين گچبريها شامل نقوش هندسي و يا گل و گياه مي باشد در پاهر اي ازنقاط نظير لچكي دالانها آجريهايي به شيوه خفته و راسته كار شده است.

بناي فوق در شرف ثبت در فهرست آثار ملي ايران مي باشد.